Mam z tym filmem pewien kłopot. Z jednej strony, rację mają ci, którzy twierdzą, że szaleństwo, jakie nam zafundował Żuławski, staje się po pewnym czasie przewidywalną, a przez to nieco nużącą manierą; do tego dochodzi histeryczny styl gry Braunek (chociaż... może właśnie tak miała to zagrać?), przydługie sceny obłędu, beznadziejnie (czasami) niemrawe dialogi (dlaczego główny bohater nawet w chwilach szaleństwa nie krzyczy, tylko spokojniutko mówi?). Szkoda też, że kobiety zostały w tym filmie przedstawione albo jako prawie kompletnie bezwolne kukły (zakonnica, narzeczona, siostra Jakuba), albo zdeprawowane do cna (matka Jakuba), albo lekko stuknięte (Turczynka).

Z drugiej jednak strony, mnie akurat ta przewidywalność nie nużyła ani trochę (choć już poszczególne ujęcia - owszem). Gdzieś w połowie filmu zrozumiałam, że Jakubowi jest pisane źle skończyć. Nie wiadomo było tylko, o co toczy się stawka: czy o samą duszę Jakuba czy o losy (duszę?) ojczyzny. Zakończenie podobało mi się, chociaż mogło się obyć bez przemiany Nieznajomego w wilka. Diabelstwo, jakie tkwi w człowieku, wystarczyłoby dla uzasadnienia tytułu filmu.

Jak na polski film z tamtego okresu, sceny są bardzo odważne. Dobry montaż, ciekawe obrazy, interesujące role (mężczyzn). Zwłaszcza rola Wojciecha Pszoniaka powala. Uwija się wokół nieszczęsnego Jakuba niczym błędny chochlik wiodący wędrowca na zgubę; żywe srebro obdarzone iście diabelskim (nomen omen) konceptem.

Przyznam, że mam słabość do dziwadeł, odmieńców, outsiderów, dlatego parada - nawet tak odrażających - wyrzutków (kuglarze, spiskowcy, wariaci) podobała mi się. Nie ma tutaj miejsca na jakąkolwiek rozumną rozmowę. Króluje obłęd lub co najmniej dzika namiętność. Homoseksualista pożąda pięknego męskiego ciała, spiskowcy pożądają śmierci króla, przyrodni brat pożąda siostry, Jakub pożąda prawdy/matki/zemsty, a diabeł pożąda... cóż, sami możecie się przekonać, oglądając ten film. Miotają się, cierpią, nienawidzą. Miłość zamienia się w śmierć.

W zasadzie nie ma miejsca na nudę. Owszem, kilka scen można by z powodzeniem wyrzucić lub choćby skrócić. Ale jednak film zostaje w głowie. Jeden z lepszych polskich filmów.

Na zakończenie dodam, że Żuławski nie jest zbyt dobrze znanym mi reżyserem. "Szamanka" niespecjalnie mi się podobała. Ciekawa jestem, czy będzie mi dane zobaczyć kiedyś "Opętanie". Niektórzy tutaj twierdzą, że to jego najlepszy film.